Yerelde Modern­ler

Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’nin (SSCB) dağılmasının üzerinden neredeyse 25 yıl geçmesine karşın, birliği bir arada tutmuş olan toplumsal doku eski imparatorluğun sınır ötesinde hâlen tanınmıyor. Bir yanda birlik duygusu yaratan, diğer yanda toplumsal çözülmede etken olan mimarlık ve şehircilik, bu dokunun en güçlü bağlarını teşkil ediyor. Tektip bir mekânda katmanlaşmış iç karşıtlıklardan muzdarip bu mimarlıklar kıtası, günümüzde keşfedilmeyi bekleyen başyapıtlarla dolu. Yerelde Modernler, bu coğrafyaya odaklanarak bütünüyle farklı bir toplum fikri için inşa etme teşebbüsünü inceliyor.

Her şey 1953’te Stalin’in ölümünden sonra, “buzulların erimesi” olarak bilinen Kruşçev devrinde başladı. Ülkenin modernleşmesine yönelik yeni ideolojik çağrı, kent mekânlarının belirgin bir şekilde artmasıyla sonuçlandı. Bu durum, ekonomik kriz ve tükenen maddi kaynaklar nedeniyle darboğaza giren SSCB’nin son yıllarına dek sürdü. Toplumsal Gerçekçi mimarlık reddedildi; bilimsel ve teknolojik ilerleme ideolojisi yeni bir kentleşmeyi beraberinde getirdi. Projeler her bir cumhuriyetteki yerel planlama ofislerince tasarlanarak inşaat endüstrisinin standartlarına göre uygulamaya kondu. Mimarlar, Uluslararası Üslup’un yanı sıra 1920’lerin Sovyet Modernizmi mirasını deneyimlediler. Süratle Geç Modernizm dönemine özgü bir Sovyet dili geliştirildi.

Henüz 1960’larda, mekân ve mimarinin endüstrileşmesine yönelik bu politikaya karşıt, eski tarihî şehri referans noktası alan eleştirel bir hareket yükseldi. Mimarlar ve yerel seçkinler, mimarlığın resmî esaslarına olan mesafelerini, bölgesel -ya da ulusal- kimlik arayışının bir teyidi olarak gördüler. Böylece, merkez Moskova bürokrasisinin baskın politikalarına meydan okuyan mimari bir avangart biçimlendi. Modernizmin her iki versiyonu -yerel modern ve Sovyet melez- farklı konumlanmış modern yaşam tarzlarını yansıttı.

1960’ların sonu ve 1970’ler boyunca paradigmatik bir kayma yaşandı. Brejnev döneminde tüm Sovyet toplumunun yaşam tarzı Batılılaşmıştı. Bunu günlük yaşamda, Batı mallarına yönelik ilgi artışından anlamak mümkündü. Söz konusu durum, öncü kamplarından yaratıcılık evlerine, sirklerden düğün saraylarına, mimarlığın tekil tipolojilerle karşılık verdiği komünist ideolojilerin çöküşünde de görülüyordu.

Dönemin önde gelen modernist mimarları, Uluslararası Üslup’ta binalar yapmayı sürdürerek tekdüze devasa toplu konut gelişiminin sorumluluğunu üstlendiler. İktisadi planlamacıların büyük destek verdiği endüstrileşme politikalarının çok geniş kapsamlı toplumsal sonuçları oldu. Kendini beğenmiş adımlarla birliğin çeşitli yerlerinde, 100 bin kişi barındıracak boyutta kentsel büyüme projeleri gerçekleştirildi. Kamusal alan ise, Sovyet ideolojisini tasvir eden anıtlarla dolduruldu.

1970’lerin başındaki neo-işlevselcilik 1980’lerde yerini, küçük burjuva ve ulusal karşıtı görüşlere yönelik eğilimler doğrultusunda, Sovyet mimarlığının büyüklük taslayan tavrı ve ideolojik altyapısından uzaklaşan bir tür post-modernizme bıraktı. Eleştirel ve yapıbozumcu Kağıt Mimarlığı’nın Perestroyka hareketi, sanatsal ütopyalarında bu değişimi yansıttı.

Ustaları ve özgünlükleri, orijinal stilleri ve benzersiz binalarıyla savaş sonrası Sovyet mimarlığına adanmış olan Yerelde Modernler, mimarlık tarihi anlatımlarında eksik kalmış bu kesite dair detaylı bir bakış sunuyor.

Kalebodur’un desteğiyle gerçekleştirilen Yerelde Modernler, SALT için Georg Schöllhammer tarafından Ruben Arevshatyan’ın iş birliğinde ve Local Modernities adlı araştırma projesinin temelinde hazırlandı. Schöllhammer ve Arevshatyan’ın, Klaus Ronneberger, Markus Weisbeck ve Heike Ander ile birlikte geliştirdikleri Local Modernities, aynı zamanda Architekturzentrum Wien tarafından 2012’de düzenlenen Soviet Modernism 1955-1991 Unknown Stories adlı serginin yapılmasına vesile olmuştu.

Editör, yazar ve küratör Georg Schöllhammer Viyana’da yaşıyor. springerin adlı güncel kültür ve sanat yayınının kurucu editörü ve yine aynı alanda faaliyet gösteren tranzit.at platformunun başkanı. Schöllhammer aralarında dOCUMENTA, Manifesta, L’internationale, Former West ve Sweet 60s’in de bulunduğu çeşitli kültür projelerinde uluslararası çalışmalar yürüttü.

Sanatçı, sanat eleştirmeni ve küratör Ruben Arevshatyan Erivan’da yaşıyor. Arevshatyan, aralarında Great Atrophy, Parallel Reality, Manuals: Subjects of New Universality (54. Venedik Bienali Ermenistan Ulusal Pavyonu) ve “Sweet 60s”in de bulunduğu çok sayıda uluslararası kültür projesi yürüttü.

Rusya hariç eski Sovyet cumhuriyetlerindeki binaları kapsayan dijital veritabanı “Sovyet Modernizmi 1955-1991”, Architekturzentrum Wien’in katkılarıyla sergide incelemeye açılmıştır.

desteğiyle

Yerelde Modernler SALT için Georg Schöllhammer tarafından Ruben Arevshatyan ile birlikte hazırlanmış, Future Anecdotes Istanbul tarafından tasarlanmıştır.

Araştırmacılar
Oleksandr Burlaka, Boris Chukhovich, Olga Kazakova, Mari Laanemets, Samat Mambetshaev, Oleksiy Radynski, Yuliya Sorokina, Nano Zazanashvili

Asistanlar
Bahar Akgün, İdil Ateşli, Derya Karaali

Katkıda bulunan kişi ve gruplar
Elchin Aliev, Elena Antsuta, Levan Asabashvili, Yuri Avvakumov, Vasil Babayan, Orozbek Baigojoev, Alexander Barkov, Tetyana Belyaeva, Eduard Bilsky, Levon Cherkezyan archive, Vakhtang Davitaia, Ulan Djaparov, Anatoly Dobrovolsky archive, Ülevi Eljand, Artsvin Grigoryan archive, Andrey Kosinskiy, Ignar Fyuk, Shota Kavlashvili archive, Ramaz Kiknadze archive, Vadim Kosmatschof, Lev Kuchiskij, Kaarel Kurismaa, Vilen Künnapu, Stepan Kyurkchyan archive, Oleg Lazarev, Vladimir Melnichenko, Zhanna Mesheryakova, Philipp Meuser, Ruslan Muradov, Marina Naprushkina, Saken Narynov, Felix Novikov, Oleksiy Petrov, Hrachik Poghosyan, Romualdas Rakauskas, Katharina Roters, Jahangir Selimkhanov, Vladimir Shevchenko, Givi Shavdia, Yegor Shulyk, Valentyn Shtolko, Sergo Sutyagin, Artur Tarkhanyan archive, Martin Tovmasyan archive, Vladimir Vesnin, Igor Vasilevskij, Markus Weisbeck (Local Modernities), Rafik Yeghoyan; Vahram Aghasyan, Nini Palavandishvili, Lali Pertenava and Joanna Warsza (Frozen Moments. Architecture Speaks Back, Tbilisi, 2010)

İş birlikçi kurumlar
Architekturzentrum Wien, ArmProject Institute, Chmutina Charitable Fund of Architecture Development, Forma Architects -Kiev, KievZNIIEP Institute, Lithuanian Central State Archive, National Archives of Armenia, National Archives of Azerbaijan, National Archives of Georgia, National Museum – Institute of Architecture of the Ministry of Urban Development of the Republic of Armenia, State Schusev Museum of Architecture, The Museum of Estonian Architecture, TUŞPA, Union of Architects of Armenia, V. Zabolotny State Scientific Architecture and Construction Library (Kiev), Vilnius County Archive, Archive of the Institute of Architecture and Construction Kaunas, Visual Culture Research Center (Kiev), Yerevan History Museum

tranzit.at

Teşekkürler
Hayk Ayvazyan, Grigor Azizyan, Mher Cherkezyan, Alexander Chernyavskij, Marija Dremaite, Arevik Grigoryan, Ashot Grigoryan, Gohar Isakhanyan, Linda Kaljundi, Yalçın Korkmaz, Vadim Kosmatschof, Nilüfer Kozikoğlu, Lia and Armen Kyurkchyans, Mari Laanemets, Kristin-Mari Looveer, Samat Mambetshaev, Mkrtich Minasyan, Gurgen Musheghyan, Heie Treier, Katharina Ritter, Ekaterina Shapiro-Obermair, Dietmar Steiner, Anahit Tarkhanyan, Mait Väljas, Amatuni Virabyan, Garegin Yeghoyan, Alexandra Wachter